- Στο οδοιπορικό του Αντωνίνου η πόλη Κέλετρον ονομάζεται “κάστρα”, απ’ όπου οι Αλβανοί εμπνεύστηκαν το “Κάστρον”. (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ. 5)
- Οι Αλβανοί που είναι εγκατεστημένοι στις όχθες του Γενούσου αγαπούν τον τόπο τους. Είναι γεννημένοι για τον πόλεμο, παίρνουν τα όπλα τους όταν πηγαίνουν τα κοπάδια για την βοσκή και στην άκρη του χωραφιού που οργώνουν βρίσκεται το τουφέκι και το σπαθί τους. Είναι μαθημένοι στις μακρινές εκστρατείες, συνηθισμένοι να στρατοπεδεύουν όπου τύχει, είναι έτοιμοι να ξεκινήσουν στο παραμικρό σύνθημα και ακολουθούν όποια φωνή τους καλέσει πρώτη στη μάχη. Από τους πατεράδες τους ακούνε τις ιστορίες των πολέμων τους και καθώς τους εξυμνούν τα πλούτη των μακρινών χωρών, η δίψα για το χρυσάφι διεγείρει τη φαντασία τους. Χωρίς να γυρεύουν να μάθουν τίποτε για τις αποστάσεις, χωρίς να φοβούνται τις άγνωστες χώρες ορμάνε πέρα από τον Δούναβη για να υπηρετήσουν τους Οσπονδάρους της Βλαχίας ή στη Λιβύη με την προσδοκία ότι θα ξανανταμώσουν με τους δικούς τους, φορτωμένοι λάφυρα και ασήμι. Χαίρονται όταν τους βλέπουν πλουσιοντυμένους και όταν μπορούν να βοσκήσουν τα κοπάδια τους φορώντας σακάκι με σειρήτια, γιατί όσα πλούτη και αν αποκτήσουν, πάλι θα κλείσουν τον κύκλο τους και θα ξαναγυρίσουν στην γλίτσα. (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ.44-45)
- Φρουρά Αλβανών ήταν εγκατεστημένη στον πύργο που βρισκόταν πίσω από το μοναστήρι του Αγίου Ναούμ, κοντά στην Κορυτσά και ήταν υπεύθυνη για την είσπραξη των διοδίων. (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ.49)
- Χριστιανοί Αλβανοί απαντώνται στη Μακεδονία και εξασκούν διάφορα επαγγέλματα. Ζουν ειρηνικά με τους μουσουλμάνους Αλβανούς είτε αυτοί υπηρετούν στη στρατιωτική διοίκηση είτε ασκούν οποιοδήποτε άλλο επάγγελμα. Οι ορεσίβιοι Αλβανοί κατεβαίνοντας στα πεδινά αναμείχθηκαν με το εκεί αλβανικό στοιχείο. Οι Τουρκαλβανοί μοιάζουν να μην έχουν ξεχάσει πως κάποτε ήταν χριστιανοί ενώ είναι φανερό ότι προτιμούν να διαβιούν στα βουνά. Ωστόσο, το γεγονός ότι ο τουρκικός πληθυσμός της Μακεδονίας είχε μειωθεί, οδήγησε πολλούς ορεσίβιους Αλβανούς στο να εγκατασταθούν στα πεδινά.(Cousinery, τομ.Ι, σ. 18-19)
- Οι Αλβανοί είναι κυρίως βοσκοί, στρατιώτες και βαλανείς. Η φορεσιά τους τους κάνει να ξεχωρίζουν εύκολα από τα άλλα έθνη. Οι φτωχοί στρατιώτες και οι εργάτες φορούν ρούχα από ένα χονδροειδές μάλλινο ύφασμα, χωρίς χρώματα, το οποίο υφαίνουν οι γυναίκες που υπάρχουν σε κάθε οικογένεια. Σαν βοσκοί οι Αλβανοί είτε έχουν δικά τους κοπάδια είτε εργάζονται ως υπηρέτες σε ξένα κοπάδια. Ως στρατιώτες μοιάζουν σαν να έχουν γεννηθεί για να πολεμούν παρόλο που ασχολούνται και με άλλες δραστηριότητες. Όσο για εκείνους που εργάζονται στα λουτρά κανείς δε «ζηλεύει» την τύχη τους, καθώς θεωρείται πως η δουλειά που κάνουν-με τις συνεχείς εφιδρώσεις-δεν κάνει καλό στην υγεία. (Cousinery,τομ.Ι,σ. 19)
Πολύ σύντομα μετά την εισοδό μας σε ένα δάσος με μεγάλες καστανιές, φτάσαμε στις 9.40 στην Καστανιά, ένα μικρό χωριό του οποίου όλα τα σπίτια, εκτός απο δύο τρία, είναι τώρα εγκαταλελειμένα, ως αποτέλεσμα των απαιτήσεων που επανελλημένα γίνονταν σε αυτούς για τρόφιμα είτε απο ληστές είτε απο Αλβανούς πολεμιστές.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σελ.296)
Η Πύλη, αφού πείστηκε για την αποτυχία του σχεδίου, διέταξε τον Μουσά να αναλάβει τη διακυβέρνηση της Θεσσαλονίκης και τον Καπετάνιο Πασά να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη με το στόλο του.Ο Μουσά έφτασε με το στόλο του μέχρι την Κω. Επιβεβαιώνει ότι οι δυνάμεις του Μεχμέτ υπολογίζονται σε 4000 Αλβανούς και 5000 άλλους και ότι είναι ανεπιθύμητος λόγω των επιθέσεων του και επειδή κατέστρεψε το εμπόριο και κανένα προϊόν από την Ερυθρά θάλασσα δεν μπορεί να περάσει την έρημο, καθώς οι έμποροι φοβούνται την λεηλασία από τον Πασά του Καΐρου. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σελ.237)
Σε μια πεδιάδα που βρίσκεται σε ψηλό υψόμετρο συναντάμε πολλούς ψηλούς και άφοβους Αλβανούς.Υπάρχουν πολλές αγροικίες αλλά καθόλου χωριά.Οι Αλβανοί προτιμούν την απομόνωση στη μικρή φάρμα τους ανάμεσα στα βουνά παρόλο που μπορεί να είναι μακρυά από γείτονες.Όταν ο Αλβανός οργώνει το χώμα με το βουβάλι του πάντα παίρνει μαζί του το όπλο του,διότι δε γνωρίζει ποιον θα συναντήσει στο δρόμο του. (Frazer,σ. 235)
Οι Τουρκικές Αρχές φοβούνται ένα ξέσπασμα των Αλβανών, ώστε θα έκαναν το ο,τιδήποτε προκειμένου να διατηρηθεί η ειρήνη και η ησυχία.Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι δεν κάνουν ιδιαίτερη προσπάθεια να συλλέξουν τους φόρους όπως κάνουν στους υπόλοιπους υπηκόους.Ακόμη και αν ένας Αλβανός σκοτώσει έναν Τούρκο θα θεωρήσουν πως ο Τούρκος τον προκάλεσε.Ο Σουλτάνος προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τους Αλβανούς με το να έχει Αλβανούς σωματοφύλακες στην Κωνσταντινούπολη κα καλώντας τους Μπέηδες στην πρωτεύουσα όπου τους παρασημοφορεί.(Frazer,σ. 249)
Ο Αλβανός δεν έχει τέχνη, λογοτεχνία, εθνική πολιτική, δεν έχει συναίσθηση της διαφορετικότητας του ,όπως έχουν οι γείτονες του.Αλλά παρ’όλα αυτά η τιμή του είναι ιερή. Και στην έννοια της τιμής περικλείονται πολλά. Δεν είναι κλέφτης παρόλο που καρπώνεται τα υπάρχοντα του ανθρώπου που σκοτώνει. Δε ληστεύει άνθρωπο που δεν οπλοφορεί. Δε φέρεται άσχημα στη γυναίκα αλλά ο νόμος της παράδοσης του επιτρέπει να σκοτώσει τον άνδρα που ανακατώνεται με τη δική του γυναίκα. Έτσι κρατά τα μάτια του και τα χέρια του μακρυά από τις γυναίκες των άλλων. Δεν είναι ο φόβος των αντιποίνων που κάνουν τον Αλβανό ηθικό-ο συριγμός της σφαίρας δεν είναι αποτρεπτικός- η τιμή του προσβάλλεται από την ιδέα πως όταν επιτίθεται σε γυναίκα επιτίθεται σε άτομο που δε μπορεί να αμυνθεί.(Frazer,σ. 256-257)
Η γλώσσα των Αλβανών είναι αδιαμόρφωτη και νοθευμένη. Υπάρχει εθνικό αλφάβητο αλλά σπάνια χρησιμοποιείται .Στη μια πλευρά της χώρας χρησιμοποιείται το λατινικό αλφάβητο ενώ στην άλλη πλευρά το ελληνικό.Σε πολλές περιοχές ιταλικά στοιχεία έχουν ενσωματωθεί στη γλώσσα,σε άλλες ελληνικά και σε άλλες σλαβονικά.Ως εκ τούτου Αλβανοί που μένουν πενήντα ή εξήντα μίλια μακρυά δεν καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλο.Επιπλέον,υπάρχουν φυλετικές διαφορές ανάμεσα στους Γκέγκηδες που ζουν στον άγριο βορρά και τους Τόσκηδες στο λιγότερο τραχύ νότο.Θα έλεγε κανείς πως ανήκουν σε διαφορετικές εθνότητες.Κα πράγματι αυτό συμβαίνει.Θα ήταν εύκολο να αποδείξει κανείς πως οι Αλβανοί δεν είναι ένας λαός αλλά μισή ντουζίνα λαοί.Είναι οι απόγονοι απελπισμένων φύλων που ζούσαν προκλητικά και εκτός νόμου και δεν εξολοθρεύτηκαν ούτε αφομοιώθηκαν από τον κατακτητή αλλά διατήρησαν την ανεξαρτησία τους αποκλεισμένοι από το «οχυρό» των αλβανικών βουνών. (Frazer,σ. 257-258)
Οι αλβανικές φυλές δεν έχουν κοινή θρησκεία.Άλλοι είναι μουσουλμάνοι και άλλοι χριστιανοί.Μέσα στην ίδια πατριά μπορεί να υπάρχουν και οι δυο θρησκείες.Η πιο σημαντική από τις βόρειες φυλές,οι Μιρδίτες είναι χριστιανοί : ρωμαιοκαθολικοί.Κάτω στο νότο είναι χριστιανοί και λόγω του ότι συνορεύουν με την Ελλάδα είναι ορθόδοξοι.Οι μουσουλμάνοι Αλβανοί επηρεάζονται από τους χριστιανούς γείτονες τους.Πίνουν κρασί και μπύρα και ορκίζονται στην Παναγία.Ο Αλβανός είναι αγράμματος και προληπτικός.Πιστεύει ότι στα βουνά κατοικούν δαίμονες και θεωρεί ότι οι ξένοι –κυρίως οι Ιταλοί-θέλουν να διώξουν τους Τούρκους και να πάρουν οι ίδιοι τον έλεγχο της χώρας.Μισεί την εξουσία και προτιμά την κατ΄όνομα κυριαρχία των Τούρκων από την πιο αυστηρή εξουσία την Ιταλίας και της Αυστρίας.Η γεωργία είναι φτωχή και θεραπεύει μόνο τις άμεσες ανάγκες.Δεν υπάρχει βιομηχανία –εκτός από την παραγωγή μεταξωτών στο Ελμπασάν.Όσο για το εμπόριο ,είναι κάτι που δεν το κατανοούν. (Frazer,σ. 258-259)
Τα έθιμα Μιρδιτών και Τόσκηδων διαφέρουν σημαντικά.Οι Μιρδίτες προσπάθησαν να δημιουργήσουν κάποιο είδος κυβέρνησης αλλά όσα έγιναν αποφασίστηκαν από τους αρχηγούς των πιο ισχυρών πατριών.Οι νόμοι τους είναι σπαρτιατικοί και συχνά σκληροί.Ένα περίεργο έθιμο είναι αυτό της υιοθεσίας αδελφών.Η σχέση θεωρείται τόσο αδελφική ,ώστε τα παιδιά των αδελφοποιητών απαγορεύεται να παντρευτούν.Οι Τόσκηδες είναι πιο εργατικοί από τους Μιρδίτες και κάποιοι από τους μπέηδες τους είναι πολύ πλούσιοι. (Frazer,σ. 259)
Παρόλο που οι Αλβανοί θα ήθελαν να αποτινάξουν ακόμη και την εξουσία των Τούρκων ,αυτή ακριβώς η εξουσία είναι που εμποδίζει την περιοχή να μετατραπεί σε πεδίο δολοφονιών και λεηλασίας ανάμεσα στις πατριές και κρατά μακρυά τους Ιταλούς που θέλουν να καταλάβουν τη χώρα τους.Έτσι η Αλβανία δεν συμμετέχει στο Βαλκανικό πρόβλημα.Οπωσδήποτε ,όμως, σε ένα γενικό μακεδονικό ξεσηκωμό ο λαός θα κυνηγούσε τους Τούρκους.Αλλά λόγω του ότι δεν ήταν ενωμένοι δεν είχαν πολιτική επιρροή. (Frazer,σ. 259)
Σε μια τόσο πολεμοχαρή περιοχή ήταν αδύνατο να μη σημειώνονται έκτροπα.Ο πρώτος πρέσβης που στάλθηκε από τη Σερβία στην Πρίστινα δολοφονήθηκε από τους Αλβανούς μέσα σε 6 μήνες επειδή αρνήθηκε να φύγει κατόπιν εντολής τους.Λόγω προσωπικής αντιπάθειας έδιωξαν τους Τούρκους διοικητές Πρίστινας και Πριζρένης.Οι Τουρκικές αρχές δεν ενημερώθηκαν για τα γεγονότα. (Frazer,σ. 259-260)
Η απόσταση ανάμεσα στη Στρούγκα και την Αχρίδα είναι δύο ώρες (12-15 χιλιόμετρα) και ο δρόμος είναι χωματόδρομος ανάμεσα σε καλαμιώνες και λασπόνερα. Και εδώ δουλεύουν στην επίστρωση του δρόμου. Έχουν φέρει όμως εδώ Αλβανούς με τη βία και τους επιβλέπουν χωροφύλακες. Οι χωροφύλακες που τους έφεραν με τη βία, πρέπει να τους πάνε πίσω πάλι με τη βία την ημέρα που οι χωρικοί του γύρω τόπου, έχοντας κουραστεί από τη γειτνίαση αυτή, θα εκλιπαρήσουν από τον έπαρχο να τους απαλλάξει, θα προσφέρουν λεφτά και θα αναλάβουν να τελειώσουν αυτοί το δρόμο.
(Berard, σ.148-149)
Αλβανοί [στο Μοναστήρι] με άσπρες βράκες, κόκκινα σαλβάρια και φουστανέλες- οι πλουμιστές τους φέρμελες, τα πιστόλια τους, τα τουφέκια τους και οι ζώνες τους λαμποκοπούν χρυσάφι, όλοι τους από πάνω ως κάτω αστραποβολούν σαν ήλιοι.
(Berard, σ. 174)
Οι Χριστιανοί Αλβανοί είναι και αυτοί ευημερούσα κοινότητα, υπάρχουν όμως μόνο δύο-τρεις έμποροί τους στο Μοναστήρι. (Walker,σ. 78)
Μια αγέλη ρακένδυτων χαμάληδων τεμπέλιαζε στον μπροστινό τοίχο ενός κτιρίου ή ξάπλωνε βαριεστημένα στο έδαφος καπνίζοντας ή ιδρώνοντας στον ήλιο.Αυτοί οι αχθοφόροι είναι κυρίως Γκέγκηδες, δηλαδή Βόρειοι Αλβανοί.Ψηλοί, κοκαλιάρηδες και αγροίκοι με τα κεφάλια τους εντελώς ξυρισμένα αλλά με έναν μοναδικό βόστρυχο στην κορυφή του κεφαλιού,ο οποίος τους έδινε εμφάνιση μιας φυλής κόκκινων Ινδιάνων απογυμνωμένων από τα φτερά τους. (Abbott, σ. 5)
