Ο Λουκάς Παπαφίλιππος ήταν φημισμένος στη Μακεδονία και μάλιστα διετέλεσε προεστός στη Νάουσα. (Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 284)

Τα προϊόντα που παρήγαγε η Νάουσα ήταν το σιτάρι, το κριθάρι και το καλαμπόκι στον κάμπο και το ρύζι στους γειτονικούς βάλτους παράπλευρα της λίμνης των Γιαννιτσών ενώ τα αμπέλια στα μεγαλύτερα υψόμετρα παρείχαν ένα απο τα καλύτερα κρασιά της Μακεδονίας.Πολλοί άνθρωποι υποθέτουν ότι το ποτάμι της Νάουσας είναι η εκβολή μιας καταβόθρας της λίμνης της Αχρίδας. Ωστόσο, ως μόνη απόδειξη για τη σχέση αυτή προβάλλεται το γεγονός πως η λίμνη της Νάουσας είναι η μόνη λίμνη της Μακεδονίας που παράγει πέστροφες.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 287)

Μολονότι οι Βερροιώτες υποπτεύονταν τον Αλή ότι υπήρξε υποκινητής
των παρενοχλήσεών τους από τους κλέφτες, ώστε να δηλώσει την αναγκαιότητα των υπηρεσιών του στην Πύλη, τόσο πολύ ήταν ικανοποιημένοι με το αποτέλεσμα ώστε συμφώνησαν με τη σύσταση της αστυνομίας του Μετσόβου και παραδέχτηκαν ότι αυτά τα μέρη της Μακεδονίας απολάμβαναν πλέον υψηλή προστασία.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 294)

Η μονή Ιβήρων εκτός από τα αρκετά πολύτιμα Μετόχια, σε διάφορα μέρη της Μακεδονίας, έχει ένα μεγάλο εξαρτώμενο μοναστήρι στη Μόσχα και ένα άλλο στη Βλαχία. Η μονή υπήρξε πάντοτε το πιο αγαπημένο και προστατευόμενο μοναστήρι των Ρώσων.Κανένα άλλο μοναστήρι στο Όρος δεν είναι τόσο πλούσιο σε λείψανα.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 125)

Ο πληθυντικός αριθμός “ήρωες” φαίνεται ότι προστέθηκε μετά το θάνατο του Κρίσπου και της Κρισπίνας, όταν ενταφιάστηκαν στον ίδιο τάφο με την Κλεοπάτρα. Το ‘ς’ είναι ορθογώνιο και υπάρχουν αρκετά μεμονωμένα ή ενωμένα γράμματα, μία μέθοδος εγχάραξης η οποία φαίνεται πιο διαδεδομένη στη Μακεδονία παρά στις νότιες επαρχίες της Ελλάδας, αλλά πιθανότατα σπάνια εφαρμοζόταν εδώ πριν το τέλος του 1ου αιώνα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπου και η επιγραφή μπορεί πιθανότατα να αποδοθεί χρονολογικά.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 300)

Το Όρος παρέχει στους κατοίκους του ξυλεία, καυσόξυλα, λάδι, ελιές, σύκα, καρύδια, χορταρικά, σταφύλια και κρασί αλλά όσον αφορά το σιτάρι για το ψωμί εξαρτάται εξ’ολοκλήρου από τα μετόχια που βρίσκονται πάνω από τον ισθμό. Από αυτά το Όρος κατέχει όχι λιγότερα από πενήντα πέντε σε άλλα μέρη της Μακεδονίας και στο νησί της Θάσου. (Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 135)

Όταν ο Φίλιππος αποσύρθηκε, οι Ρωμαίοι λεηλάτησαν την Εορδαία, μπήκαν στην Ελίμεια και από εκεί στην Ορεστίδα.Εδώ ο ύπατος έλαβε την υποταγή του Κελέτρου και αφού προχώρησε στην Δεσσαρέτια, κατέλαβε το Πήλιο,”μια περιοχή βολικά τοποθετημένη για επιδρομές στην Μακεδονία” και αφού εγκατέστησε φρουρά σε αυτό το μέρος, επέστρεψε με τους αιχμαλώτους και τα λάφυρά του στην Απολλωνία.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 310)

Η απόσταση στην Εγνατία οδό είχε σημαδευτεί με οδοδείκτες αμέσως μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση της Μακεδονίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ,σ. 311)

Παρόλο που η Λυχνιδός, η Ηράκλεια και η Έδεσσα στην Κανδαβία οδό, όπως περιγράφει και ο Πολύβιος, εξακολουθούσαν να είναι τα τρία κύρια σημεία μεταξύ Δυρραχίου και Θεσσαλονίκης (η φύση στην πραγματικότητα είχε τραβήξει τη γραμμή στην κοιλάδα του Γενουσού ποταμού, ξεκινώντας από την παραθαλάσσια χώρα της Ιλλυρίας και διεισδύοντας στο όρος Κανδαβία προς την ίδια ανατολική κατεύθυνση στην οποία η κοιλάδα στον ποταμό της Έδεσσας απολήγει στις πεδιάδες της Κάτω Μακεδονίας) επιλέγονταν διαδρομές πάνω από τις βουνοκορφές οι οποίες περιέκλειαν τα σύνορα της Ιλλυρίας και της Μακεδονίας και οι οποίες διαχώριζαν την λίμνη της Λυχνίδος από τις κοιλάδες που βρέχονταν από τον Εριγώνα και τις διακλαδώσεις του.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 312)

Παρόλο που ο Λίβιος αναφέρει το όνομα της Πελαγονίας στην αφήγηση της εκστρατείας του Σουλπικίου μόνο ως μια μεγάλη περιφέρεια που περιέχει τα Στύβερρα, είναι εμφανές από την περιγραφή της διαίρεσης της Μακεδονίας σε τέσσερις περιφέρειες μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση και αν όχι την προηγούμενη περίοδο του χρόνου αλλά τριάντα τρία χρόνια αργότερα τουλάχιστον, η Πελαγονία ήταν η ονομασία της κύριας πόλης των Πελαγονίων η οποία αργότερα έγινε η πρωτεύουσα της τέταρτης περιφέρειας της Μακεδονίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 318)

Το πέρασμα της Πελαγονίας ήταν εξαίρετης σημασίας ως μια από τις άμεσες εισόδους από την Ιλλυρία στη Μακεδονία με την πορεία του ποταμού Δρίλωνα που τώρα λέγεται Δρίνος Ήταν σημαντικό για τους βασιλιάδες της Μακεδονίας να διατηρούν δυνατές φρουρές στη Λυχνίδα και σε κάποιες άλλες τοποθεσίες στη λίμνη, όπως και στα Στύβερρα και την Ηράκλεια.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 321)

Στα βόρεια οι Δεσσαρέτες συνόρευαν με τους Εορδέτες και τους Πενέστες και μερικώς με τους Ταυλαντίους ενώ στα ανατολικά η κορυφή του κεντρικού υψώματος με φυσικό τρόπο διαμόρφωνε την οροθετική γραμμή μεταξύ τους και μεταξύ των Πελαγόνων, των Βρυγών και των Ορεστών ή με ἀλλα λόγια μεταξύ της Ιλλυρίας και της Μακεδονίας. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σσ. 325-326)

Ο Πλίνιος είχε μπερδέψει τόσο πολύ τα ονόματα από τις πόλεις σε αυτό το μέρος της Μακεδονίας έτσι ώστε, κανένα θετικό συμπέρασμα δεν μπορούσε να υπάρξει από αυτόν μολονότι, θα μπορούσε να θεωρηθεί αξιόλογη παρατήρηση ότι αυτός, όπως και οι άλλοι τέσσερις συγγραφείς που είχαν απαριθμήσει τις πόλεις, τοποθέτησαν τη Θύσσο και τις Κλεωνές πολύ κοντά. ( Leake, τομ.ΙΙΙ, σ.150-152)

Aφού έδιωξα τους φρουρούς που με συνόδευαν από το Μέτσοβο στη Βέροια, πήρα άλλους έξι από τον δερβεντζή του Αλή Πασά στα Σέρβια, ο οποίος είναι ένας Αλβανός Μουσουλμάνος και ξεκίνησα για το Λιβάδι. Πρώτα επισκέφθηκα ένα κατεστραμμένο κάστρο στην κορυφή του λόφου πάνω από την εκκλησία,συνοδευόμενος μέχρι εκεί από τον Αλβανό φρούραρχο ο οποίος όταν ανακάλυψε ότι είχα γνώση των περιοχών που ήταν θεατά από το κάστρο έδειξε μεγάλη προθυμία στην απάντηση όλων των ερωτήσεών μου με βάση τις γνώσεις , που απέκτησε κατά την στρατιωτική του πορεία.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 331)

Όντας το πιο ευθύ και εύκολο πέρασμα ανάμεσα στα Καμβούνια Όρη, είναι το φυσικό πέρασμα ανάμεσα στη Μακεδονία και στην Περραιβία.Είναι τώρα ο πιο σημαντικός σταθμός του ουλαμού του Δερβέν Αγά στο μπεϊλίκι και ο δρόμος από τη Λάρισα και τα Τρίκαλα στα Μπιτόλια, όπου ο πρώτος σταθμός είναι το Καλιάρι και ο δεύτερος η Φλώρινα.Ο δρόμος από το κάστρο στις Πόρτες είναι ευρύς και επίπεδος και αποτελεί φυσικό άνοιγμα στο βουνό.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 332)

Ο Ηρόδοτος περιγράφει τη λίμνη της Πρασιάς να περικλείεται από ορισμένα ορυχεία, τα οποία αργότερα παρήγαγαν για τον Αλέξανδρο Α΄ ένα τάλαντο την ημέρα και χωρίζονταν από τη Μακεδονία μόνο από το όρος Δύσωρον. Ο D’ Anville, ο οποίος πρέπει να γνώριζε από τα ταξίδια του Μπελόν για την ύπαρξη των ορυχείων των Σιδηροκαυσίων, μπορεί να υπέθεσε ότι αυτά ήταν τα εν προκειμένω ορυχεία και επομένως ότι η γειτονική λίμνη ήταν η Βόλβη. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 211)

Οι Βισάλτες, πριν την προσάρτησή τους στο βασίλειο της Μακεδονίας, είχαν στην κατοχή τους αργυρωρυχεία,γεγονός που τεκμαίρεται από το τετράδραχμο με την επιγραφή ”Βισαλτικόν”.(Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 213)

Ο Απολλόδωρος μας άφησε παραδόσεις καταδεικνύοντας τη σύνδεση ανάμεσα στους βασιλείς των Ηδωνών και τους μύθους των Βάκχων και των Σατύρων.Οι Ορέσκιοι πιθανώς κατοίκησαν τα βουνά πάνω από τον Δραβίσκο, στα οποία βρισκόταν το μαντείο του Βάκχου, ένα επίθετο του οποίου ήταν ορέσκιος.Είναι αξιοπρόσεκτο με μια γενική αναφορά στα ασημένια νομίσματα της Μακεδονίας και της Θράκης πόσο μεγάλη ποσότητα από αυτά ανήκαν σε μέρη κοντά στα αργυρωρυχεία.Σε αυτά ανήκαν τα νομίσματα από τα εξής μέρη: Άκανθος, Νεάπολη, Τράγιλος, Όσσα, Βισαλτία, Φίλιπποι και αυτά που επιγράφονταν “Μακεδόνων πρώτης”, τα οποία κόπηκαν στην Αμφίπολη μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση.Τα χρυσά νομίσματα του Φιλίππου μας βοηθούν στην ανίχνευση των ορυχείων των Κρηνίδων. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 214)

Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση στους Στόβους αποθηκευόταν το αλάτι για τη προμήθεια των Δαρδάνων, το μονοπώλιο του οποίου είχε η Τρίτη Μακεδονία. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 441)

Η κάτω στρυμωνική κοιλάδα, η οποία εκτείνεται από το Ντεμίρχισαρ ως τον Αγγίτη και την Αμφίπολη, αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες μακεδονικές πεδιάδες, μαζί με αυτή που συνορεύει με την κορυφή του Θερμαϊκού κόλπου και αν προσθέσουμε σε αυτή τα επίπεδα που υδρεύονται από τους παραποτάμους του Στρυμώνα, οι οποίοι από την αρχαιότητα αποτελούν τον Αγγίτη , ολόκληρη η έκταση δεν είναι κατώτερη, ως προς το μέγεθος και τη γονιμότητα, από τις πεδιάδες της Κάτω Μακεδονίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 201)

Ο Στράβων θεωρούσε την Πελαγονία και την Λυγκιστίδα υποδιαιρέσεις της Άνω Μακεδονίας αλλά καθώς η πόλη των Στόβων περιγράφεται άλλοτε ως πόλη της Παιονίας και άλλοτε της Πελαγονίας και τα Στύβερρα άλλοτε ως πόλη της Δευριόπου και άλλοτε της Πελαγονίας και το Βρυάνιο ως πόλη της Δευριόπου κοντά στην Εορδαία και στην Λυγκιστίδα είναι προφανές ότι δεν υπήρχε ακριβής διαχωρισμός των περιφερειών αυτών.(Leake, τομ.ΙΙΙ σ. 306-307)

Η κύρια πόλη της επαρχίας την Άνω Μακεδονίας είναι η Λυγκιστίδα.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 281)

Περιλάμβανε τις παραθαλάσσιες και κεντρικές περιφέρειες της Πιερίας, της Βοττιαίας, της Ημαθίας και της Μυγδονίας, οι οποίες ήταν κτήσεις βασιλιάδων. Τμήμα της περιοχής είχε καταληφθεί από τους Παίονες πριν την εγκαθίδρυση της μακεδονικής μοναρχίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 306)

Τον πληθυσμό αυτών των πεδιάδων της Κάτω Μακεδονίας συμπληρώνουν οι Βούλγαροι καλλιεργητές των τουρκικών τσιφλικιών, τα οποία είναι διασκορπισμένα σε αυτήν.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 259)

Μετά μπήκαμε σε ένα δάσος με μεγάλες καστανιές και φτάσαμε σύντομα στην Καστανιά, ένα μικρό χωριό του οποίου όλα τα σπίτια, εκτός απο δύο τρία, είναι τώρα εγκαταλελειμένα, ως αποτέλεσμα των απαιτήσεων για τρόφιμα είτε από ληστές είτε απο Αλβανούς πολεμιστές. Ο Αλή Πασάς προσπάθησε να ενθαρρύνει την επιστροφή τους και διακήρυξε ότι θα έχτιζε εδώ ένα μεγάλο χωριό με φρούριο στο βουνό για τους στρατιώτες του για να εξασφαλίσει αυτό το σημαντικό πέρασμα ανάμεσα στην Κάτω και Άνω Μακεδονία. (Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 296)

Από σχόλιο του Πολυβίου μαθαίνουμε ότι η Κανδαβία οδός διαπερνούσε την χώρα των Εορδαίων, ξεκινώντας από αυτήν των Λυγκιστών έως την Έδεσσα ενώ σε άλλο απόσπασμα του Λατίνου ιστορικού όπου περιγράφει την προέλαση του Περσέα από το Κίτιο στην Κάτω Μακεδονία μέσα από την Εορδαία στην Ελίμεια και στον Αλιακμόνα, αποκτούμε γνώση της ακριβούς κατάστασης στην Εορδαία, η οποία μοιάζει να εκτείνεται κατά μήκος της δυτικής πλευράς του όρους Βερμίου, συμπεριλαμβανομένων του Οστρόβου και της Κατράνιτσας στα βόρεια, του Σαριγκιόλ στη μέση και στα νότια οι πεδιάδες του Τζουμά, Μπουτζά και του Καραγιάννη, καθώς και τις κορυφογραμμές κοντά στην Κοζάνη και την Κλεισούρα στη Σιάτιστα, που μοιάζουν να είναι τα φυσικά όρια της περιφέρειας. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 316)

Στην έξοδο της χαράδρας βρίσκεται το Χαιβάτ στα δεξιά και τα Λαϊνά στα αριστερά. Τα Λαϊνά είναι πολύ μικρά, το Χαιβάτ περιλαμβάνει μια μεγάλη εκκλησία και 300 σπίτια,κατοικημένα από Βούλγαρους χριστιανούς,λαός που κατοικούσε, με εξαίρεση δύο ή τρία μεγάλα ελληνικά χωριά, στην παραθαλάσσια πεδιάδα της Κάτω Μακεδονίας. Λίγες μόνο γυναίκες στα βουλγαρικά χωριά μπορούν να μιλήσουν την ελληνική.Τα σπίτια στο Χαιβάτ, όπως και αυτά των Βουλγάρων γενικότερα, είναι όμορφα και άνετα με σοβατισμένους τοίχους και πατώματα,επικαλυμμένα με ένα κίτρινο ασβέστη που πλαισιώνει,επίσης, το εξωτερικό της θύρας.
(Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 234)

Η εκστρατεία του Σιτάλκη πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τους Αθηναίους, οι οποίοι είχαν αρκετές υποτελείς πόλεις στη θρακική ακτή. Τον βασιλιά συνόδευε ο Άγνωνας από την Αθήνα, όπως και ένας διεκδικητής του μακεδονικού θρόνου, ο Αμύντας, ανιψιός του βασιλιά Περδίκα. Η εξουσία του Σιτάλκη εκτεινόταν από τις ακτές του Ευξείνου και της Προποντίδας μέχρι τα σύνορα με τη Μακεδονία, όπου ακόμη και οι Παιονικές φυλές, στα αριστερά του Στρυμώνα ήταν υποτελείς σε αυτόν. Εισέβαλε στην Μακεδονία με περίπου 150. 000 άνδρες εκ των οποίων το ένα τρίτο ήταν ιππικό. Κατά την πορεία του από τη Θράκη στη Μακεδονία διήλθε το πέρασμα από το βουνό Κερκίνη, με τους Παίονες στη δεξιά πλευρά του, τους Σίντι και τους Μαίδες στην αριστερή, κατέβηκε τον Αξιό και έφθασε στην Ειδομένη. Από εκεί προχώρησε από τη Γορτυνία, την Αταλάντη και τον Ευρωπό στην παραθαλάσσια πεδιάδα. Όμως αντί να προχωρήσει προς τον Κύρρο και την Πέλλα στράφηκε στα αριστερά και λεηλάτησε τη Μυγδονία , τη Κρεστονία και τον Ανθεμούντα,χωρίς να εισβάλει στη Βοττιαία και την Πιερία.
Με βάση προηγούμενες γνώσεις, σχετικές με την κατάσταση στη Σιντίκη, την Ειδομένη και την Πέλλα, τεκμαίρεται ότι οι Θράκες εισέβαλλαν στη Μακεδονία από την πεδιάδα των Σερρών, η οποία τότε θεωρούνταν τμήμα της Θράκης. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 442 – 443)

Η Δόβηρος δεν πρέπει να ήταν πολύ μακρυά από τη Δοϊράνη. Αυτό, σε ένα βαθμό, επιβεβαιώνεται από τον Ιεροκλή, ο οποίος αναφέρει την Δόβηρο δίπλα στην Ειδομένη ανάμεσα στις πόλεις της Υπατικής Μακεδονίας υπό Βυζαντινή κυριαρχία.
Ο Ιεροκλής συγκαταλέγει τον Ευρωπό και την Αλμωπία ανάμεσα στις πόλεις της υπατικής Μακεδονίας, μια περιφερειακή διαίρεση που περιλάμβανε τη Θεσσαλονίκη και την Πέλλα. Επίσης αναφέρει ότι στους χρόνους του η πόλη ονομαζόταν μόνο Αλμωπία. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 444)

Η Αλμωπία ήταν μια από τις πρώιμες κατακτήσεις των Τημενιδών και, προφανώς, γειτονική με την αρχική περιοχή της μακεδονικής μοναρχίας γύρω από τη Βέροια και την Έδεσσα. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 445)

Η Νάουσα, η οποία βρίσκεται στο μέσο από τις τρεις πόλεις,πιθανόν, στη θέση του αρχαίου Κιτίου, φέρει όνομα πολύ εντυπωσιακό, το οποίο, όπως το Κίτιο στην Κύπρο, είναι φρυγικής καταγωγής.Ίσως το παραπάνω έθνος δημιούργησε, κάποια στιγμή, μια αποικία στην πιο θελκτική από όλες τις περιοχές στην κορυφή του Θερμαϊκού κόλπου. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 446 – 447)

Είναι δύσκολο να εξακριβωθεί η θέση των Μαίδων, όπως αναφέρεται στο χωρίο του Θουκυδίδη σχετικά με την πορεία του Σιτάλκη, σε σχέση με άλλες μαρτυρίες . Φαίνεται οτι κατοικούσαν, μαζί με τους Σίντι στα αριστερά της πορείας των Θρακών από το όρος Κερκίνη στη Μακεδονία. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 447 – 448)

Κανένας άλλος συγγραφέας, με εξαίρεση τον Θουκυδίδη, δεν διαπιστώνει την ύπαρξη Μαίδων κοντά στην Κάτω Μακεδονία. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 448)

O Αριστοτέλης ,επίσης, ο οποίος γνώριζε καλά τη Μακεδονία, αναφέρει τη Χαλκίδα ή Χαλκιδική της Θράκης, ως όνομα περιοχής και όχι πόλης.(Leake, τομ. III, σ. 456)

Είναι τώρα εικοσιδύο χρόνια από τότε που ο Αλή Πασάς απέκτησε την κυριαρχία στο Λιβάδι. Η σημασία του για κείνον πηγάζει κυρίως από την εγγύτητα στο πέρασμα που οδηγεί από την Ελασσόνα ή τα Σέρβια στις παραθαλάσσιες πεδιάδες της Μακεδονίας και είναι η πιο άμεση πορεία προς το σύνορο του Ολύμπου. Από αυτό το πέρασμα μιάμιση ώρα μετά το Λιβάδι, βρίσκεται το χωριό του Αγίου Δημητρίου και μια ώρα και ένα τέταρτο πιο μακριά, ακριβώς πάνω στον Ζυγό, βρίσκονται τα χαλάσματα του χωριού Πέτρα, ως ένα όνομα που καταγράφεται στην αρχαία ιστορία και είναι πολύ χρήσιμο για να ερευνήσουμε τη γεωγραφία αυτού του συνόρου της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 337)

Η Πέτρα, μου περιγράφεται ευρισκόμενη σε έναν μεγάλο απομονωμένο βράχο, αποσχισμένο με φυσικό τρόπο και χωρισμένο από το γειτονικό βουνό. Ο δρόμος περνάει μέσα από το άνοιγμα και μετά κατεβαίνει στην πεδιάδα της Κατερίνης, η οποία είναι χωρίς αμφιβολία τμήμα της αρχαίας Πιερίας της Μακεδονίας.Η τοποθεσία της Πέτρας δίνεται από τον Λίβιο, ο οποίος δείχνει την Πέτρα σαν πόλη της Πιερίας στο σύνορο αυτής της επαρχίας στο πέρασμα που οδηγεί στην παραθαλάσσια πεδιάδα από την Περραιβία. Η απόσταση από το Λιβάδι στην Κατερίνη υπολογίζεται σε δέκα ώρες. Υπάρχει και άλλος δρόμος που οδηγεί πάνω από την ίδια κορυφογραμμή, από τα Σέρβια, μέσω Βελβεντού, στην Κατερίνη. Όμως δεν είναι τόσο εύκολο όσο από το πέρασμα της Πέτρας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 337)

Ήδη έχω παρατηρήσει ότι τα βουνά που υψώνονται από τη δεξιά όχθη του Βιστρίτσα και εκτείνονται από την κοιλάδα των Γρεβενών σε αυτή της Βέροιας, ήταν τα αρχαία Καμβούνια, που αναφέρονται από τον Λίβιο, από τον οποίον δηλώνεται επιπλέον, ότι το πέρασμα των Σερβίων είναι το πέρασμα στα ίδια βουνά, που λέγεται Βωλουστάνα (Βώλου στενά), η ασφάλεια του οποίου ήταν τόσο σημαντική για τον Περσέα, στην προσέγγιση του ύπατου Μάρκου Φίλιππου, στο τρίτο έτος του τελευταίου μακεδονικού πολέμου, που το κατέλαβε με 10.000 άνδρες. Ήταν πιθανώς το ίδιο πέρασμα μέσω του οποίου ο Περσέας εισέβαλε στην Θεσσαλία στο πρώτο έτος του πολέμου. Από αυτό το πέρασμα ο ύπατος Οστίλιος εισέβαλε στην Μακεδονία το επόμενο έτος και ήταν ένας από τους δρόμους προς τη Μακεδονία που επιλέχθηκε από τον Μάρκο όταν στρατοπέδευσε ανάμεσα στην Άζωρο και στην Δολίχη πριν αποφασίσει να οδηγήσει το στρατό του κατά μήκος του Ολύμπου μέσω της Λαπάθου. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 338)

Τα δέκα στάδια κάθετου υψόμετρου που ο Ξεναγόρας αποδίδει στην κορυφή του Ολύμπου πάνω από το Πύθιο μοιάζει να μην είναι πολύ μακριά από την αλήθεια. Μπορεί να παρατηρηθεί εδώ, ότι το όνομα Έλυμπος, που τώρα αποδίδεται στο όρος, όχι μόνο από τους κατοίκους αλλά από όλα τα γειτονικά μέρη της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας δεν είναι μια σύγχρονη παραφθορά αλλά η αρχαία διαλεκτική μορφή για τις αιολικές φυλές της Ελλάδας που συνήθως υποκαθιστούν το έψιλον με το όμικρον όπως στην περίπτωση του Ορχομενού που οι Βοιωτοί ονομάζουν Ερχομενό. Εάν το Πύθιο ήταν η τοποθεσία όπου υπέδειξα θα μπορούσαμε με κάποια πιθανότητα να τοποθετήσουμε την Άζωρο στην Βουβάλα. Όπως ο Στράβωνας σημειώνει ότι η Άζωρος ήταν σε 120 στάδια απόσταση από την Οξύνεια στο Ίον, παραπόταμο του Πηνειού, μπορεί να συναχθεί ότι, εάν η απόσταση είναι σωστή ή και όχι , η Άζωρος ήταν η πιο νοτιοδυτική από τις πόλεις της Τριπολίτιδος που συμφωνεί με την θέση Βουβάλα.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 342)

Τίποτα δεν μπορεί να δείξει πιο έντονα την σημασία του περάσματος του Πυθίου και της Πέτρας από τις πολλές περιπτώσεις που παρατηρούνται σε σχέση με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των αρχαίων. Ο Ξέρξης έστειλε μια αποστολή στην Περραιβία αφού στρατοπέδευσε με το ένα τρίτο του στρατεύματός του στην Πιερία προετοιμάζοντας τον δρόμο. Ο Βρασίδας μετά την γρήγορη πορεία του στην Θεσσαλία και την Περραιβία, στο όγδοο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, πέρασε από το ίδιο πέρασμα στο Δίον. Ο Αγησίλαος, επιστρέφοντας στην Ελλάδα από την Μικρά Ασία, το έτος 394 π. Χ., μπήκε στη Θεσσαλία από τη Μακεδονία, από το ίδιο πέρασμα. Ο Κάσσανδρος, το 316 π.Χ., διέσχισε τον ίδιο δρόμο προχωρώντας από την Πελοπόννησο προς την Ολυμπιάδα στην Πύδνα. Και τέλος, προμήθευσε στον Αιμίλιο Παύλο, το έτος 168 π.Χ., τα μέσα για να εξαναγκάσει τον Περσέα να υποχωρήσει από την παγιωμένη του θέση στον Ενιπέα, μόλις πληροφορήθηκε ότι ο Σκιπίων Νασικάς ανέτρεψε την μακεδονική φρουρά στην Πέτρα και κατέβηκε στις πεδιάδες στα μετόπισθεν της θέσης του βασιλιά στον Ενιπέα.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 343)

Η Σπάρτωλος φαίνεται από τις εμπορικές συναλλαγές που αναφέρονται από τον Θουκυδίδη ότι δεν βρισκόταν τόσο μακριά από την Όλυνθο όσο η Απολλωνία, όπως επιβεβαιώνεται από τον Ισσαίο, που την περιγράφει ως Σπάρτωλο από τα Ολύσια ή ως περιφέρεια της Ολύνθου. Σαν συνέπεια των καταγγελιών των Απολλώνιων της Χαλκιδικής και των Ακανθίων, οι Λακεδαιμόνιοι έστειλαν στράτευμα εναντίον της Ολύνθου που, αφού έχασε δύο από τους διοικητές του, τα κατάφερε στην τέταρτη εκστρατεία,το 379 π.Χ., και υπέταξε την πόλη. Όταν η Όλυνθος έγινε τμήμα της Χαλκιδικής, δεν έκανε καμία εντύπωση που η παραθαλάσσια της θέση, προκάλεσε την έκλειψη της αρχαίας πρωτεύουσας.Ήταν μετά τον Πελοπονησιακό Πόλεμο όταν έγινε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις στην Ελλάδα,που έκανε επιτυχή πόλεμο με την Μακεδονία, πήρε την Πέλλα από τον Αμύντα και ήταν τόσο μεγάλης σημασίας για το στράτευμα που ηγείτο,ώστε όταν υποβιβάστηκε από τον Φίλιππο ακολουθήθηκε από τριαντα δύο ακόμα πόλεις. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 459)

Η Παιονία είναι μια γεωγραφική ονομασία, η οποία πριν τον αργολικό αποικισμό της Ημαθίας, μοιάζει να καταλάμβανε όλη την περιοχή που αργότερα ονομάστηκε Μακεδονία, με εξαίρεση την περιοχή που θεωρείται τμήμα της Θράκης. Καθώς αυξανόταν το βασίλειο της Μακεδονίας, η Παιονία περιορίστηκε από τις διαστάσεις του σε κάθε πλευρά, παρόλο που το όνομα συνέχιζε να αποδίδεται με ένα γενικότερο νόημα, στη μεγαλύτερη ζώνη της ενδοχώρας που κάλυπτε την Άνω και Κάτω Μακεδονία στα Β. – Β.Α. και ένα τμήμα του οποίου ήταν μοναρχία, ουσιαστικά ανεξάρτητη μέχρι και πενήντα χρόνια μετά το θάνατο του Μ.Αλεξάνδρου. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 462)

Σύμφωνα με τον περιηγητή Heuzey, μπορεί κανείς να δει από τις κορυφές του Ολύμπου όλη τη Μακεδονία από τη μία μεριά και από την άλλη μεριά όλη τη Θεσσαλία, της οποίας τα ποτάμια και οι λίμνες φαίνονται ακριβώς όπως είναι χαραγμένα πάνω στους χάρτες. Προς τα ανατολικά η θάλασσα διαγράφει έναν απέραντο κύκλο, που εκτείνεται ως πέρα στο νησί της Σκύρου, προς τα δυτικά δε η ραχούλα της Πίνδου σχηματίζει έναν ορίζοντα μέσα από το οδοντωτό της τείχος.
(Isambert, σ.83)